Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Lublinie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 26 marca 2025 r.

Sąd Apelacyjny w Lublinie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący:

Sędzia (del.) Iwona Jawor-Piszcz

po rozpoznaniu w dniu 26 marca 2025 r. w Lublinie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy B. A.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w R.

o zwrot nienależnie pobranych świadczeń

na skutek apelacji pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R.

od wyroku Sądu Okręgowego w Radomiu

z dnia 12 listopada 2024 r. sygn. akt VI U 440/24

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R. na rzecz B. A. tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego kwotę 2700 (dwa tysiąc siedemset) złotych z odsetkami, w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia o kosztach postępowania do dnia zapłaty.

Iwona Jawor-Piszcz

Sygn. akt III AUa 658/24

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Radomiu wyrokiem z dnia 12 listopada 2024 roku, po rozpoznaniu w dniu 29 października 2024 roku, z odwołania B. A. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R. z dnia 22 maja 2024 roku nr (...) o zwrot nienależnie pobranych świadczeń zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, iż ustalił że B. A. nie jest zobowiązana do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 10 lipca 2019 roku do 31 sierpnia 2020 roku.

Swoje rozstrzygnięcie Sąd pierwszej instancji oparł na następujących ustaleniach faktycznych i rozważaniach prawnych.

Ł. F., urodzony (...), od dnia 15 maja 2004 roku uprawniony jest do renty socjalnej na stałe. Decyzja o przyznaniu tej renty wraz z pouczeniami została wysłana Ł. F. na adres jego zamieszkania ul. (...) w R..

Postanowieniem Sądu Okręgowego w Radomiu I Wydziału Cywilnego z dnia 30 czerwca 2004 roku, wydanym w sprawie o sygn. akt I Ns 57/04, Ł. F. został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu organicznych zaburzeń osobowości ze stanami dysforii oraz upośledzenia umysłowego stopnia lekkiego. Początkowo opiekunem prawnym ubezwłasnowolnionego Ł. F. była jego matka K. F.. W dniu 2 marca 2005 roku wydano K. F. kserokopię decyzji o przyznaniu renty socjalnej jej synowi. Zakład Ubezpieczeń Społecznych przekazywał rentę socjalną należną Ł. F. jego opiekunowi prawnemu – K. F..

Postanowieniem z dnia 14 września 2015 roku, wydanym w sprawie o sygn. akt III RNs 268/15, Sąd Rejonowy III Wydział Rodzinny i Nieletnich na opiekuna prawnego dla całkowicie ubezwłasnowolnionego Ł. F. powołał B. A.. B. A. złożyła przyrzeczenie dnia 14 września 2015 roku. Decyzją z dnia 3 września 2018 roku, nr (...), organ rentowy ponownie ustalił ubezpieczonemu wysokość renty socjalnej. Decyzję wraz z pouczeniami nadano na adres ul. (...) w R., to jest na adres zamieszkania Ł. F. i jego poprzedniego opiekuna prawnego K. F., mimo że osoba opiekuna prawnego zmieniła się już we wrześniu 2015 roku. Nowy opiekun prawny – B. A. – zgłosiła do organu rentowego fakt zmiany opiekuna dopiero w dniu 30 kwietnia 2019 roku. Od tego czasu decyzje i pisma z ZUS-u były doręczane na jej adres. B. A. nigdy nie otrzymała decyzji ZUS o wysokości renty socjalnej Ł. F.. Od czerwca 2019 roku świadczenia z ubezpieczeń społecznych Ł. F. przekazywane były na numer konta bankowego wskazany przez B. A., którego właścicielem był Ł. F.. B. A. jako opiekun prawny wypłacała pieniądze z ww. konta bankowego i przekazywała je matceŁ. F. – K. F.. Kwota, która wpływała na konto wynosiła 514,30 zł, z uwagi na realizowane potrącenia komornicze. K. F. przekazywała te pieniądze M. K. – konkubinie i matce dziecka Ł. F.. Tak również było po aresztowaniu Ł. F..

W dniu 10 lipca 2019 roku Ł. F. został zatrzymany, a następnie w dniu 12 lipca 2019 roku doprowadzony do Aresztu Śledczego w R.. W dniu 28 grudnia 2019 roku przeniesiony do Zakładu Karnego w C.. Decyzją z dnia 1 marca 2020 roku, (...), organ rentowy podwyższył od 1 marca 2020 roku przysługującą Ł. F. rentę do kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy tj. do kwoty 1200 zł. W punkcie 3. pouczenia wskazano, że emeryt, rencista lub inny świadczeniobiorca zobowiązany jest powiadomić Zakład o wszelkich okolicznościach mających wpływ na prawo lub wysokość świadczeń wskazanych w pouczeniu w decyzji przyznającej świadczenie oraz w decyzjach o przeliczeniu lub o podwyższeniu świadczenia albo otrzymanych z ZUS w innej formie pisemnej. Decyzja ta nie została doręczona B. A.. Decyzję zaadresowano na nazwisko Ł. F. i adres jego opiekuna prawnego B. A..

Decyzją z dnia 1 kwietnia 2020 roku, nr (...), organ rentowy przyznał Ł. F. prawo do dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego w wysokości 1 200 zł. Do decyzji dołączono pouczenie. Pkt 2. pouczenia zawierał informację, że w sytuacji, gdy okaże się, że na dzień 31 marca 2020 roku ubezpieczony nie miał prawa do świadczenia, z tytułu którego wypłacono dodatkowe roczne świadczenie pieniężne lub nie przysługiwała wypłata tego świadczenia, dodatkowe roczne świadczenie pieniężne – jako nienależnie pobrane – będzie podlegało zwrotowi. Również ta decyzja nie została doręczona B. A.. Decyzję zaadresowano na nazwisko Ł. F. i adres jego opiekuna prawnego B. A..

Pismem z dnia 15 lipca 2020 roku (data prezentaty ZUS – 20 lipca 2020 roku) B. A. poinformowała organ rentowy, że Ł. F. przebywa od dnia 1 sierpnia 2019 roku w Zakładzie Karnym C. (...), gdzie odbywa karę pozbawienia wolności do sierpnia 2024 roku i wniosła o wstrzymanie wypłaty renty socjalnej oraz potrącanie nadpłaty z jego bieżących świadczeń. Decyzją z dnia 12 sierpnia 2020 roku, nr (...), organ rentowy wstrzymał wypłatę renty socjalnej Ł. F. od 1 września 2020 roku, tj. od najbliższego terminu płatności świadczenia. Do decyzji dołączono pouczenie. Pkt III pouczenia zawierał informację dotyczącą obowiązku zwrotu świadczenia nienależnie pobranego oraz definicję takiego świadczenia. W pkt IV określono podmioty, którym renta socjalna nie przysługuje, m.in. osobie tymczasowo aresztowanej lub odbywającej karę pozbawienia wolności. Decyzja została doręczona opiekunowi prawnemu Ł. F. – B. A..

Decyzją z dnia 13 sierpnia 2020 roku, nr (...), organ rentowy stwierdził, że Ł. F. pobrał nienależnie świadczenia za okres od 1 lipca 2019 roku do 31 sierpnia 2020 roku w łącznej kwocie 16 000,00 zł z tytułu renty socjalnej oraz 1.200 zł z tytułu dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego. Zakład zobowiązał uprawnionego do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 lipca 2019 roku do 31 sierpnia 2020 roku w łącznej kwocie 17.200 zł w terminie miesiąca od daty doręczenia decyzji. Decyzję zaadresowano do opiekuna prawnego Ł. F. – B. A..

Decyzją z dnia 18 listopada 2020 roku, nr (...), organ rentowy odmówił Ł. F. prawa do wypłaty 50% kwoty renty socjalnej, ponieważ nie zostały dołączone dokumenty potwierdzające spełnienie przesłanek z art. 8 ust. 3 ustawy o rencie socjalnej.

Decyzją z dnia 2 grudnia 2021 roku, nr (...), organ rentowy zmienił decyzję z dnia 13 sierpnia 2020 roku o zwrocie nienależnie pobranych świadczeń w zakresie ustalenia okresu i kwoty nienależnie pobranych świadczeń. Stwierdzono, że Ł. F. pobrał nienależnie świadczenia za okres od 10 lipca 2019 roku do 31 sierpnia 2020 roku w łącznej kwocie 15 680,68 zł z tytułu renty socjalnej oraz 1 200,00 zł z tytułu dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego. Zakład zobowiązał uprawnionego do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 10 lipca 2019 roku do 31 sierpnia 2020 roku w łącznej kwocie 16.880,68 zł w terminie miesiąca od daty doręczenia decyzji. Decyzję nadano na adres opiekuna prawnegoŁ. F. – B. A..

Postanowieniem z dnia 6 września 2021 roku, wydanym w sprawie o sygn. akt III RNs 359/21, Sąd Rejonowy w Radomiu III Wydział Rodzinny i Nieletnich ustanowił I. P. opiekunem prawnym Ł. F. w miejsce dotychczasowego opiekuna – B. A.. Powyższe postanowienie uprawomocniło się z dniem 13 września 2021 roku. W dniu 21 września 2021 roku I. P. złożyła przyrzeczenie.

Na skutek odwołania B. A., następnie I. P. od decyzji ZUS z dnia 13 sierpnia 2020 roku, nr (...), wyrokiem z dnia 20 lutego 2023 roku Sąd Okręgowy w Radomiu zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że Ł. F. nie pobrał nienależnie świadczenia za okres od 10 lipca 2019 roku do 31 sierpnia 2020 roku w łącznej kwocie 15.680,68 zł z tytułu renty socjalnej oraz 1.200 zł z tytułu dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego i nie zobowiązał Ł. F. do zwrotu wymienionych świadczeń w łącznej kwocie 16.880,68 zł; umorzył postępowanie w pozostałym zakresie.

Ł. F. został zwolniony z Aresztu Śledczego w K. w dniu 5 listopada 2023 roku i wniósł o podjęcie wypłaty świadczenia.

Decyzją z dnia 23 listopada 2023 roku ZUS podjął wypłatę renty socjalnej Ł. F. od 5 listopada 2023 roku, tj. od dnia zwolnienia z Aresztu Śledczego. Decyzję doręczono opiekunowi prawnemu – I. P..

Zaskarżoną decyzją z dnia 22 maja 2024 roku, nr (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w R. stwierdził, że B. A. pobrała nienależnie świadczenia za okres od 10 lipca 2019 roku do 31 sierpnia 2020 roku w łącznej kwocie 15.680,68 zł z tytułu renty socjalnej oraz 1.200 zł z tytułu dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego wypłaconego Ł. F., pomimo braku prawa do świadczenia, z uwagi na odbywanie kary pozbawienia wolności, w związku z czym wezwano ją do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w łącznej kwocie 16 880,68 zł. Wskazano, że jako opiekun prawny, wnioskodawczyni nie powiadomiła ZUS o odbywaniu kary pozbawienia wolności przez uprawnionego.

Dokonując oceny prawnej Są Okręgowy wskazał iż zgodnie z art. 12b ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 roku o rencie socjalnej (obecnie Dz.U. 2025, poz. 420 tekst jednolity), jeżeli dla osoby uprawnionej do renty socjalnej ustanowiono opiekę prawną, świadczenie to wypłaca się osobie sprawującej tę opiekę. Rentę socjalną wypłaca się osobom sprawującym opiekę prawną lub opiekę faktyczną nad osobami uprawnionymi do renty socjalnej, po uprzednim pouczeniu o konieczności poinformowania organu rentowego o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie wypłaty świadczenia w całości lub w części oraz o obowiązku zwrotu świadczenia przez te osoby w przypadku, gdy zostało pobrane nienależnie (art. 12b ust. 3 tej ustawy).

Stosownie do treści art. 8 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej, renta socjalna nie przysługuje za okres tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności. Przepisu tego nie stosuje się do osób odbywających karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego (art. 8 ust. 1a w/w ustawy).

Osoba tymczasowo aresztowana lub odbywająca karę pozbawienia wolności jest obowiązana niezwłocznie powiadomić właściwy organ wypłacający rentę socjalną o tymczasowym aresztowaniu lub o odbywaniu kary pozbawienia wolności. Obowiązek ten spoczywa również na dyrektorze aresztu lub zakładu karnego (art. 8 ust. 2 ustawy o rencie socjalnej).

Sąd pierwszej instancji podniósł, iż ustawa o rencie socjalnej nie reguluje kwestii dotyczących zwrotu nienależnie pobranej renty socjalnej. W tym zakresie odsyła w art. 15 do art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. 2024 poz.1631 tekst jednolity ze zm. zwanej dalej ustawa emerytalną).

Kolejno Sąd przytoczył regulację art. 138 ustawy emerytalnej, w zakresie podmiotów i przesłanek zobowiązujących do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. świadczenia.

W myśl art. 138 ust. 2 tej ustawy za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się:

1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia.

Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia były jej nadal wypłacane, w pozostałych zaś wypadkach – za okres dłuższy niż 3 lata, z zastrzeżeniem ust. 5 (art. 138 ust. 4 ustawy emerytalnej).

Zgodnie z treścią art. 13 § 1 k.c., osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 § 2 k.c.).

Odnosząc powyższej przywołaną regulację prawną Sąd Okręgowy przypominał, że Ł. F. jest osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną od dnia 30 czerwca 2004 roku. Wskutek tego ubezwłasnowolnienia jest on pozbawiony zdolności do czynności prawnych. Pieczę nad nim sprawuje wyznaczony opiekun prawny. W spornym okresie, od 10 lipca 2019 roku do 31 sierpnia 2020 roku, opiekunem prawnym Ł. F. była B. A.. Od dnia 13 września 2021 roku jest nim I. P..

Od czerwca 2019 roku świadczenia z ubezpieczenia społecznego w postaci renty socjalnej i dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego przysługujące Ł. F. przekazywane były na numer konta bankowego wskazany przez B. A., którego właścicielem był Ł. F.. Jak wynika z zeznań B. A. złożonych w niniejszej sprawie, jak i w sprawie VI U 821/20 tutejszego sądu, B. A. jako opiekun prawny wypłacała pieniądze z ww. konta bankowego i przekazywała je matce Ł. F. – K. F.. Kwota, która wpływała na konto wynosiła 514,30 zł, z uwagi na realizowane potrącenia komornicze. K. F. przekazywała zaś te pieniądze M. K. – konkubinie i matce dziecka Ł. F.. Taka sytuacja istniała również po zatrzymaniu Ł. F. w dniu 10 lipca 2019 roku i następnie osadzeniu go w Zakładzie Karnym w C..

W ocenie Sądu Okręgowego B. A. nie miała świadomości o obowiązku niezwłocznego powiadomienia organu rentowego o tymczasowym aresztowaniu lub o odbywaniu kary pozbawienia wolności przez Ł. F.. W momencie ustanowienia jej opiekunem prawnym ubezpieczonego oraz odbierania od niej przyrzeczenia nie została pouczona o treści art. 12b ust. 3 tej ustawy o rencie socjalnej tj. o konieczności poinformowania organu rentowego o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie wypłaty świadczenia w całości lub w części oraz o obowiązku zwrotu świadczenia przez te osoby w przypadku, gdy zostało pobrane nienależnie. B. A., będąca pracownikiem (...) w R., w momencie kiedy od koleżanki z większym stażem dowiedziała się konieczności zgłoszenia, że Ł. F. jest pozbawiony wolności, uczyniła to w dniu 20 lipca 2020 roku.

W decyzji z dnia 1 marca 2020 roku, (...), w punkcie 3. pouczenia wskazano, że emeryt, rencista lub inny świadczeniobiorca zobowiązany jest powiadomić Zakład o wszelkich okolicznościach mających wpływ na prawo lub wysokość świadczeń wskazanych w pouczeniu w decyzji przyznającej świadczenie oraz w decyzjach o przeliczeniu lub o podwyższeniu świadczenia albo otrzymanych z ZUS w innej formie pisemnej. Decyzja ta nie została doręczona B. A.. Decyzję zaadresowano na nazwisko Ł. F. i adres jego opiekuna prawnego B. A..

W decyzji z dnia 1 kwietnia 2020 roku, nr (...), pkt 2. pouczenia zawierał natomiast informację, że w sytuacji, gdy okaże się, że na dzień 31 marca 2020 roku ubezpieczony nie miał prawa do świadczenia, z tytułu którego wypłacono dodatkowe roczne świadczenie pieniężne lub nie przysługiwała wypłata tego świadczenia, dodatkowe roczne świadczenie pieniężne – jako nienależnie pobrane – będzie podlegało zwrotowi. Również ta decyzja nie została doręczona B. A.. Decyzję zaadresowano na nazwisko Ł. F. i adres jego opiekuna prawnego B. A..

Pouczenia zawierały zatem sankcje w stosunku do rencisty w przypadku nie zawiadomienia o okolicznościach mających wpływ na prawo lub wysokość świadczeń. Nie zawierały natomiast pouczenia wynikającego wprost z treści art. 12b ust. 3 ustawy o rencie socjalnej tj. pouczenia opiekuna prawnego o konieczności poinformowania organu rentowego o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie wypłaty świadczenia w całości lub w części oraz o obowiązku zwrotu świadczenia, gdy zostało pobrane nienależnie przez osoby sprawujące opiekę prawną lub opiekę faktyczną nad osobami uprawnionymi do renty socjalnej.

W ocenie Sądu organ rentowy nie wykazał zatem okoliczności (a to na nim ciąży obowiązek z art. 6 k.c.), aby wnioskodawczyni świadomie pobierała świadczenie nienależne oraz nie wykazał, że została należycie pouczona.

Bogate orzecznictwo dotyczące przepisów o zwrocie nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych rozróżnia wyraźnie, iż w prawie ubezpieczeń społecznych „świadczenie nienależnie pobrane”, to nie tylko „świadczenie nienależne” (obiektywnie, np. wypłacane bez podstawy prawnej) ale także „nienależnie pobrane”, a więc pobrane przez osobę, której przypisać można określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zaniechania). Przyjmuje się więc, że obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, wiedząc, że mu się nie należy. Dotyczy to zarówno osoby, która została pouczona o okolicznościach w jakich nie powinna pobierać świadczeń, jak też tej osoby, która uzyskała świadczenia na podstawie przedstawionych nieprawdziwych dokumentów lub zeznań albo w wypadkach innego świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego. Wypłacenie świadczenia w sposób, na który nie miała wpływu wina świadczeniobiorcy, nie uzasadnia powstania po stronie osoby ubezpieczonej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia (wyrok TUS z 11 stycznia 1966 r. III TR 1492/65, OSPiKA 1967 nr 10 poz. 247; wyroki Sądu Najwyższego: z 28 lipca 1977, II UR 5/77, OSNC 1978 nr 2 poz. 37; z 16 lutego 1987 r. II URN 16/87, PiRS 1988 nr 6; z 4 września 2007 r., I UK 90/07 LEX Nr 454781).

Z powyższych przyczyn, wobec nie wykazania, że doszło do świadomego pobierania przez wnioskodawczynię świadczenia nienależnego w okresie od 10 lipca 2019 roku do 31 sierpnia 2020 roku, Sąd Okręgowy na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 k.p.c. zmienił zaskarżoną decyzję i orzekł jak w sentencji wyroku.

Z wyrokiem nie zgodził się pozwany organ rentowy. Zaskarżył wyrok w całości, podnosząc zarzuty:

1.  naruszenie przepisów prawa materialnego tj. art. 138 ustawy emerytalnej w zw. z art. 8 ust. 1, art.12b ust. 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 roku o rencie socjalnej, poprzez uznanie, że wnioskodawczyni nie jest zobowiązana do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 10 lipca 2019 roku do 31 sierpnia 2020 roku;

1.  naruszenie przepisów prawa procesowego art. 233§1 k.p.c. poprzez przekroczenie granic dowolnej oceny dowodów poprzez uznanie, że B. A. nie miała świadomości o obowiązku niezwłocznego powiadomienia organu rentowego o tymczasowym aresztowaniu lub o odbywaniu kary pozbawienia wolności przez Ł. F. oraz, że pouczenia zawarte w decyzji zawierały sankcje w stosunku do rencisty, a nie zawierały pouczenia opiekuna prawnego o konieczności poinformowania organu rentowego o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie wypłaty świadczenia w całości lub w części oraz o obowiązku zwrotu świadczenia , gdy zostało pobrane nienależnie przez osoby sprawujące opiekę prawna lub faktyczną nad osobami uprawnionymi do renty socjalnej.

Podnosząc powyższe wniósł o:

1.  zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania;

ewentualnie

2.  uchylenie wyroku i przekazanie do ponownego rozpoznania do Sądu pierwszej instancji.

W uzasadnieniu środka zaskarżenia poniósł, iż nie sposób zgodzić się ze stanowiskiem Sądu pierwszej instancji, że pouczenia zawarte w decyzjach zawierały sankcje w stosunku do rencisty, a nie zawierały wprost pouczenia wynikającego z treści art. 12b ust. 3 ustawy o rencie socjalnej. W decyzji z 1 marca 2020 roku w pouczeniu w pkt. 3 jest zapis, że emeryt, rencista lub inny świadczeniobiorca zobowiązany jest powiadomić Zakład o wszelkich okolicznościach mających wpływ na prawo lub wysokość świadczeń, wskazanych w pouczeniu w decyzji przyznającej świadczenie oraz w decyzjach o przeliczeniu lub o podwyższeniu świadczenia albo otrzymanych z ZUS w innej formie pisemnej. Jak wywodził apelant przeczytanie przez wnioskodawczynię choćby jednej decyzji łącznie z pouczeniem i informacjami w niej zawartymi, w tym pouczeniem zawartym np. w decyzji z dnia 19 maja 2004 roku skutkowałoby, że wnioskodawczyni zastanowiłaby się co zawiera pouczenie decyzji przyznającej świadczenie. Z chwilą przyjęcia funkcji opiekuna prawnego wnioskodawczyni mogła zwrócić się do ZUS o udostępnienie akt rentowych Ł. F. bądź wystąpić o wydanie kserokopii tej że decyzji. W ocenie organu rentowego skarżąca była prawidłowo pouczona o okolicznościach powodujących ustalenie prawa do renty socjalnej, jak i obowiązku zawiadomienia o tym fakcie organu rentowego. Organ rentowy ma obowiązek pouczyć o okolicznościach, których wystąpienie w czasie pobierania świadczenia, powoduje utratę prawa do świadczeń, gdy wydaje decyzję przyznającą świadczenie. Nie ma takiego obowiązku przy wydawaniu kolejnych decyzji, dotyczących przyznanego świadczenia, chyba, że zaszły zmiany prawa do przyznanego wcześniej świadczenia (wyroki z 3 lutego 2016 r. I UK 63/15, LEX nr 250672; z 28 czerwca2005 r. III UK 63/05 LEX nr 989245 pozwany wskazał nieprawidłowo sygnaturę sprawy III UK 63/2 zapewne przez oczywistą omyłkę) (k. 77-79)

W odpowiedzi na apelację wnioskodawczyni wniosła o:

1.  oddalenie apelacji w całości;

2.  zasądzenie od pozwanego na rzecz wnioskodawczyni kosztów zastępstwa procesowego za drugą instancję według norm przepisanych.

W uzasadnieniu swego stanowiska przyłączyła się do argumentacji Sądu Okręgowego (k.87-88).

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja pozwanego okazała się nieuzasadniona, a rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji prawidłowe. Sąd Okręgowy właściwie przeprowadził postępowanie dowodowe, w żaden sposób nie uchybiając przepisom prawa procesowego, dokonał trafnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego i w konsekwencji prawidłowo ustalił stan faktyczny sprawy. Prawidłowo także zastosował prawo materialne. Sąd Apelacyjny w całości podzielił ustalenia faktyczne i rozważania prawne Sądu Okręgowego, rezygnując jednocześnie z ich ponownego szczegółowego przytaczania.

Przed przystąpieniem do merytorycznej oceny zarzutów zwrócić należy uwagę, że apelujący formułując alternatywny wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji nie wskazuje żadnych przesłanek, które można analizować w kontekście art. 386 § 4 k.p.c. Jest to konieczne nawet wtedy, gdy wniosek ma charakter alternatywny, chyba że autor apelacji nie dostrzega przesłanek do uchylenia wyroku i jedynie w wyniku źle rozumianej ostrożności procesowej podnosi z góry bezzasadne żądanie. Zgodnie ze wskazanym przepisem sąd drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. W judykaturze wskazuje się, że o nierozpoznaniu istoty sprawy można mówić, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy; gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów pozwanego; ewentualnie gdy uzasadnienie sądu ma tego rodzaju braki, że nie zawiera elementów pozwalających na weryfikację stanowiska sądu - gdy braki uzasadnienia w zakresie poczynionych ustaleń faktycznych, oceny dowodów i oceny prawnej są tak znaczne, że sfera motywacyjna orzeczenia pozostaje nieujawniona (wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 7 lipca 2020 r., I ACa 366/19 LEX nr 3044488, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2012 r. IV CZ 156/12 LEX nr 1231340). Nie ulega wątpliwości, że w sprawie takich uchybień nie ma, jak i nie jest wymagane przeprowadzenie postępowania dowodowego.

Zarzuty apelanta skupiają się na kwestiach o jakich stanowi art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej w zw. z art. 15 ustawy o rencie socjalnej, stanowiący, zgodnie ze stanowiskiem pozwanego, podstawę do nałożenia na wnioskodawczynię obowiązku zwrotu kwoty 16 880,68 zł, ocenionej przez ZUS jako świadczenie nienależnie pobrane. Trzeba przypomnieć, na co słusznie uwagę zwrócił Sąd Okręgowy, iż zgodnie z przywołaną wyżej normą obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, wiedząc, że świadczeniobiorcy się ono nie należy, co dotyczy osoby, która została pouczona o okolicznościach, w jakich nie powinna pobierać świadczeń. Inaczej rzecz ujmując, obciąża osobę, która otrzymała świadczenie bezpodstawnie, i to tylko wówczas, gdy osoba ta w chwili jego wypłaty miała świadomość, że świadczenie się nie należy. Co więcej, istotne jest, że sam tylko brak prawa do świadczenia nie jest samoistną przesłanką uzasadniającą obowiązek zwrotu świadczenia na podstawie art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej (postanowienie Sądu Najwyższego z 14 listopada 2023 r., I USK 98/23, LEX nr 3625173; wyroki Sądu Najwyższego: z 2 października 2018 r., I UK 248/17, OSNP 2019 Nr 4, poz. 53; z 6 listopada 2024 r., III USKP 56/24, LEX nr 3781389; 24 listopada 2004 r., I UK 3/04, LEX nr 146568, 12 maja 2021 r., I USKP 19/21, LEX nr 3252282, 28 kwietnia 2022 r., II USKP 156/21, LEX nr 3434029). Podstawowa zatem kwestia sprowadza się do zagadnienia prawidłowości pouczenia wnioskodawczyni o przesłankach warunkujących obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Pouczenie o braku prawa, przesłankach zawieszenia, wstrzymania wypłaty (o konieczności zawiadomienia pozwanego o pozbawieniu wolności uprawnionego) musi w swej treści nie tylko być jasne i zrozumiałe, ale i skierowane do osoby zobowiązanej, tak by pobierający świadczenie (w tym także opiekun prawny uprawnionego świadczeniobiorcy) mógł odnieść je do swojej sytuacji i sytuacji uprawnionego. W realiach rozpoznanej sprawy organ rentowy miał powinność pouczenia opiekuna prawnego, że uprawniony do świadczenia utraci prawo do świadczenia (do jego wypłaty), gdy wystąpią okoliczności, które zgodnie z przepisami prawa skutkują utratą prawa, zawieszeniem, wstrzymaniem wypłaty i że to na opiekunie prawnym spoczywa obowiązek zawiadomienia pozwanego o w/wskazanych faktach i o ewentualnym obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia przez opiekuna. Dnia 30 kwietnia 2019 roku wnioskodawczyni zawiadomiła pozwanego, dołączając stosowne postanowienie Sądu, iż jest opiekunem prawnym Ł. F.. Dla trafności rozstrzygnięcia zawisłego sporu nie ma znaczenia, iż wnioskodawczyni uczyniła to po upływie blisko 4 lat sprawowania opieki prawnej. To z dniem 30 kwietnia 2019 roku, kiedy zawiadomiła ZUS o swej roli i od kiedy pobierała w imieniu uprawnionego świadczenia winna zostać pouczona, zgodnie z art. 12 b ust. 3 ustawy o rencie socjalnej o konieczności poinformowania organu rentowego o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części oraz o obowiązku zwrotu świadczenia przez w przypadku, gdy zostało pobrane nienależnie. Przepis ten wymaga pouczenia także o rodzaju okoliczności mających znaczenie dla utraty prawa, zawieszenia, wstrzymania wypłaty, co zostało omówione powyżej.

Wbrew wywodom apelanta brak jest podstaw faktycznych do twierdzenia, iż wnioskodawczyni została pouczona o przesłankach uzasadniających utratę prawa do renty socjalnej, zawieszenia prawa, wstrzymania wypłaty świadczenia oraz o obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. W szczególności nie została pouczona, iż pobyt w warunkach pozbawienia wolności uprawnionego do renty socjalnej, nad którym wnioskodawczyni sprawowała pieczę jako opiekun prawny, wywołuje skutek dla dalszej wypłaty renty socjalnej (art. 8 ust. 2 ustawy o rencie socjalnej). Nie została także pouczona, iż to na niej ciąży obowiązek zawiadomienia ZUS powyższych faktach i o obowiązku jej jako opiekuna prawnego do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Żadna decyzja jaka była wydawana od 30 kwietnia 2019 roku nie zawiera takich pouczeń.

Całkowicie niezrozumiałe jest wywodzenie w apelacji, iż wnioskodawczyni jako „inny świadczeniobiorca” miała obowiązek zapoznania się z uprzednio doręczonymi Ł. F. decyzjami o ustaleniu prawa do renty socjalnej, w tym z decyzją z dnia 19 maja 2004 roku zawierającą pouczenie o obowiązku zawiadomienia pozwanego o fakcie pozbawienia wolności świadczeniobiorcy. Nie dość, iż decyzja ta była wydana przed dniem ustanowienia wnioskodawczyni opiekunem prawnym, ale co ważne, wnioskodawczyni nie ma statusu świadczeniobiorcy. Jej rola jako opiekuna prawnego osoby ubezwłasnowolnionej polega w istocie na sprawowaniu pieczy nad ubezwłasnowolnionym , zarządzania jego majątkiem , reprezentowania tej osoby wobec osób trzecich. To w ramach zarządzania majątkiem ubezwłasnowolnionego wnioskodawczyni jako opiekun prawny była upoważniona do odbierania należnego świadczenia Ł. F. – świadczeniobiorcy, uprawnionemu do świadczenia z systemu zabezpieczenia społecznego. Natomiast świadczeniobiorca to osoba, która korzysta ze świadczeń społecznych finansowanych z ubezpieczeń społecznych lub zdrowotnych. Może to obejmować emerytów, rencistów, osoby niezdolne do pracy z powodu choroby lub wypadku, rodziców otrzymujących świadczenia rodzinne, czy osoby korzystające z opieki zdrowotnej finansowanej z ubezpieczenia zdrowotnego. Zatem nie można zgodzić się z argumentacją apelanta, iż wnioskodawczyni jako opiekun prawny jest „innym świadczeniobiorcą”. Żadnego zaś znaczenia nie mają dywagacje pozwanego w zakresie celów przeznaczenia świadczeń jakie należne były uprawnionemu. Przesłanki decydujące o obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w żadnej mierze nie obejmują sposobu wydatkowania tych świadczeń.

Podnieść też trzeba, iż przywołane przez pozwanego orzecznictwo Sądu Najwyższego o braku konieczności wielokrotnego pouczenia o przesłankach uzasadniających utratę prawa, zawieszenie, wstrzymania wypłaty świadczenia i obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń (wyroki: z 3 lutego 2016 r. I UK 63/15, LEX nr 250672; z 28 czerwca 2005 r. III UK 63/05 LEX nr 989245) rozważają podniesione zagadnienie w stosunku do te samej osoby świadczeniobiorcy i przytoczona przez Sąd Najwyższy argumentacja nie znajduje punku zakotwiczenia w analizowanej sprawie.

Zaskarżony wyrok odpowiada prawu. Zarzuty apelacyjne pozwanego organu rentowego nie znajdują zatem uzasadnienia, a stanowią jedynie polemikę z prawidłowymi ustalenia Sądu Okręgowego i w ocenie Sądu Apelacyjnego w żadnej mierze nie podważyły prawidłowego rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji.

Mając na uwadze powyższe w konsekwencji przedstawionej oceny prawnej, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację (wyrok pkt I.).

Natomiast zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu, która została określona w art. 98 § 1 k.p.c. strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). Jak stanowi art. 98 § 1 ¹ zd. 1 k.p.c. od kwoty zasądzonej tytułem zwrotu kosztów procesu należą się odsetki, w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono, do dnia zapłaty. Stosownie do art. 99 k.p.c. w zw. art. 98 § 3 k.p.c. do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez radcę prawnego zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach. W niniejszej sprawie stroną ją przegrywającą jest pozwany. Zatem zobowiązany jest do zwrotu kosztów procesu, których wysokość ustalona została w oparciu o § 2 pkt 5 i § 10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. 2023 poz. 1935 tekst jednolity ze zm.), mając na uwadze wskazaną w apelacji wartość przedmiotu sporu i charakter sprawy. Przedmiotem sprawy jest żądanie zwrotu nienależnie pobranych kwot świadczeń. Niniejsza sprawa nie jest zatem sprawą o świadczenie z ubezpieczenia społecznego, a o prawo majątkowe, co skutkuje ustaleniem kosztów zastępstwa procesowego zgodnie z regułami § 2 powolnego rozporządzenia .

Z tych względów Sąd Apelacyjny na mocy art. 98 § 1 i § 1 ¹ k.p.c., art. 99 k.p.c. zw. z art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. orzekł jak w pkt II wyroku.

Iwona Jawor-Piszcz