Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Lublinie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 lutego 2025 r.

Sąd Apelacyjny w Lublinie III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący	Sędzia del. Iwona Jawor-Piszcz
Protokolant: starszy sekretarz sądowy Krzysztof Wiater

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 19 lutego 2025 r. w L.

sprawy B. D.

przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

o prawo do emerytury rolniczej, zwrot nienależnie pobranych świadczeń

na skutek apelacji B. D.

od wyroku Sądu Okręgowego w Siedlcach

z dnia 10 października 2024 r. sygn. akt IV U 9/24

oddala apelację.

Iwona Jawor-Piszcz

Sygn. akt III AUa 608/24

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Siedlcach wyrokiem z dnia 10 października 2024 roku, po rozpoznaniu odwołań B. D. od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego: z dnia 24 listopada 2023 roku znak: (...) oraz trzech decyzji z dnia 18 grudnia 2023 roku znak: (...) o prawo do emerytury rolniczej, zwrot nienależnie pobranych świadczeń w pkt II oddalił odwołania.

Swoje rozstrzygnięcie Sąd pierwszej instancji oparł na następujących ustaleniach faktycznych i rozważaniach prawnych.

B. D. urodzony dnia (...), w okresie
od dnia 1 sierpnia 2015 roku do dnia 30 lipca 2018 roku był uprawniony do renty z tytułu niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym i od dnia 1 sierpnia 2018 roku miał prawo to ustalone miał na stałe. W okresie pobierania renty rolniczej Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego wypłaciła ubezpieczonemu dodatkowe roczne świadczenia pieniężne za rok 2020, 2021, 2022 i 2023, a także kolejne dodatkowe roczne świadczenia pieniężnego za rok 2021, 2022 i 2023.

W dniu 2 marca 2020 roku B. D. złożył w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych w Oddziale w S. wniosek o emeryturę z ZUS. Decyzją z dnia 1 kwietnia 2020 roku B. D. została przyznana emerytura na podstawie art. 24 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z FUS. We wniosku o przyznanie emerytury ubezpieczony nie wskazał, że pobiera rentę rolniczą. W dniu 13 września 2023 roku Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego w związku z ustalaniem prawa B. D. do emerytury rolniczej, wystąpiła z wnioskiem do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z udostępnienie danych osobowych B. D. w zakresie czy ma ustalone prawo do świadczeń z ZUS, jeżeli tak, to jakiego rodzaju, jakiej wysokości i czy przy tym świadczeniu wypłacano dodatkowe świadczenie roczne.

W odpowiedzi na powyższy wniosek, Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. poinformował KRUS, że B. D. na mocy decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w S. z dnia 1 kwietnia 2020 roku uprawniony jest do emerytury z ZUS od dnia 31 marca 2020 roku i od dnia przyznania emerytury ZUS wypłacał ubezpieczonemu dodatkowe roczne świadczenia pieniężne.

W dniu 30 października 2023 roku ubezpieczony złożył w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oświadczenie dotyczące pracy
w gospodarstwie rolnym rodziców w okresie od dnia 1 stycznia 1971 roku do dnia 24 października 1977 roku i od dnia 16 października 1979 roku do dnia 31 grudnia 1982 roku oraz zeznania świadków, którym znane były okoliczności pracy ubezpieczonego w rodzinnym w gospodarstwie rolnym, a także zaświadczenie o zameldowaniu na pobyt stały, w celu rozpatrzenia jego uprawnie do emerytury rolniczej. Po rozpatrzeniu pisma – wniosku ubezpieczonego, decyzją z dnia 24 listopada 2023 roku Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, działając na podstawie art. 19 ust. 1 oraz art. 20 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników ( Dz.U. 2024 poz. 90 tekst jednolity) odmówił ubezpieczonemu prawa do emerytury rolniczej wskazując, że udowodniony przez niego okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników wynosi 24 lata, 3 miesiące i 22 dni, zamiast wymaganych co najmniej 25 lat. Do okresu wymaganego do emerytury organ rentowy zaliczył wskazany przez ubezpieczonego okres jego pracy w gospodarstwie rolnym rodziców od dnia 31 marca 1971roku do dnia 24 października 1977 roku oraz od dnia 16 października 1979 roku do dnia 31 grudnia 1982 roku, a także okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników od dnia 1 kwietnia 2001 roku do dnia 12 października 2015 roku Wydając tę decyzję organ rentowy uwzględnił ubezpieczonemu wszystkie podane przez niego okresy podlegające zaliczeniu do stażu ubezpieczeniowego, od którego uzależnione jest uzyskanie prawa do emerytury rolniczej. W odwołaniu ubezpieczony wskazał dodatkowy okres pracy w gospodarstwie rolnym, tj. okres od dnia 1 stycznia 1983 roku do dnia 8 lipca 1987 roku Na tę okoliczność przedstawił również odpis aktu notarialnego z dnia 8 lipca 1987 roku Rep. (...) nr (...), a także swoje pisemne oświadczenie o pracy w gospodarstwie rolnym swoich rodziców w okresie od dnia 31 marca 1971 roku do 24 października 1977 roku i od dnia 16 października 1979 roku do dnia 8 lipca 1987 roku oraz pisemne oświadczenia osób trzecich, tj. W. C. i E. W., które zostały następnie przesłuchane w charakterze świadków. W ocenie Sądu Okręgowego nie ulega wątpliwości, że rodzice ubezpieczonego – F. i S. D. w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych posiadali gospodarstwo rolne o pow. ponad 5 ha, w którym ich syn B. D. pracował od ukończenia 16 lat, tj. od dnia 31 marca 1971 roku do dnia 24 października 1977 roku i od dnia 16 października 1979 roku do dnia 31 grudnia 1982 roku Wynikało to z zeznań przesłuchanych w sprawie świadków, zeznań ubezpieczonego, jak również dokumentów znajdujących się w aktach sprawy, a także w aktach rentowych. Była to okoliczność bezsporna i dawała podstawę faktyczna do zaliczenia tego okresu B. D. do stażu ubezpieczeniowego, od którego uzależnione jest prawo do emerytury rolniczej.

Sąd Okręgowy zważył, iż zgodnie z treścią art. 20 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników do okresów ubezpieczenia wymaganych do uzyskania prawa do emerytury rolniczej osoby urodzonej po 31 grudnia 1948 roku zalicza się okresy:

1.  podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników indywidualnych i członków ich rodzin w latach 1983-1990;

2.  prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w gospodarstwie rolnym, po ukończeniu 16. roku życia, przed dniem 1 stycznia 1983 roku,

przy czym wymienionych okresów nie zalicza się do okresów ubezpieczenia rolniczego, jeżeli zostały one zaliczone do okresów, od których zależy prawo do emerytury lub renty na podstawie odrębnych przepisów. Nadto zgodnie z treścią art. 6 pkt 14 powołanej ustawy przez okresy podlegania określonemu ubezpieczeniu społecznemu rozumie się tylko takie okresy, za które opłacono przewidziane w odpowiednich przepisach składki na to ubezpieczenie, chyba że w myśl tych przepisów nie istniał obowiązek opłacania składek. Stąd, aby uwzględnić okres od 1983 roku do 1990 roku do okresu podlegania ubezpieczeniu rolniczemu konieczne jest wykazanie, że za ten okres były uiszczone składki na ubezpieczenie społeczne rolników, a nadto okresy te nie zostały zaliczone do okresów, od których zależy prawo do emerytury lub renty na podstawie odrębnych przepisów, tj. np. na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przechodząc do realiów niniejszej sprawy Sąd pierwszej instancji stwierdził, iż żądanie B. D. uwzględnienia dodatkowo w stażu ubezpieczenia rolniczego okresu od 1 stycznia 1983 roku do 8 lipca 1987 roku jest bezpodstawne, gdyż ubezpieczony w żaden sposób nie wykazał, aby w tym czasie były odprowadzane za niego składki na ubezpieczenie społeczne rolników. Wprost przeciwnie, z pisma Starosty M. 4 czerwca 2024 roku wynika, że nie ma nawet informacji, aby jego ojciec F. D. regulował za siebie składki na ubezpieczenia społeczne od dnia 1 stycznia 1983 roku Nadto nie ulega wątpliwości, iż okres od dnia 1 stycznia 1983 roku do dnia 8 lipca 1987 roku został uwzględniony B. D. przy ustalaniu jego prawa do emerytury z ZUS, co wynika z dokumentacji znajdującej się w aktach ZUS dotyczących świadczeń emerytalnych ubezpieczonego z ZUS . B. D. w tym czasie, oprócz krótkiej przerwy od dnia 1 marca 1983 roku do dnia 25 maja 1983 roku najpierw był zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy w Przedsiębiorstwie Państwowym (...) (do 28 lutego 1983 roku), a później od dnia 26 maja 1983 roku rozpoczął prowadzenie własnej działalności gospodarczej. Z tych też tytułów podlegał ubezpieczeniu w powszechnym systemie ubezpieczeń. Nie udowodnił również, że w tym czasie zobligowany był i opłacał składki na ubezpieczenie społeczne rolników. Sąd Okręgowy wszystkie dokumenty przedłożone przez ubezpieczonego w toku postępowania sądowego, jak również znajdujące się w aktach emerytalno-rentowych zarówno KRUS, jak i ZUS, zaliczył w poczet wiarygodnego materiału dowodowego. Dokumenty te nie były kwestionowane przez żadną ze stron, nie budziły też wątpliwości Sądu co do ich prawdziwości. Zasadniczo Sąd dał wiarę zeznaniom W. C. i E. W. . Osoby te znały ubezpieczonego, mieszkały w jego rodzinnej miejscowości, widziały, że pracował w gospodarstwie rolnym rodziców również w latach osiemdziesiątych, gdy był już zatrudniony poza rolnictwem i mieszkał w S.. Nie mniej relacje tych osób nie dawały podstaw w świetle zebranego materiału dowodowego do ustalenia, że w okresie od dnia 1 stycznia 1983 roku były odprowadzane składki na ubezpieczenie społeczne rolników za B. D.. Bez znaczenia były twierdzenia świadka W. C. i samego ubezpieczonego B. D., że słyszeli od F. D., iż opłacał składki na ubezpieczenia społeczne rolników za siebie, żonę i ubezpieczonego, bo nie został przedstawiony żaden obiektywny dowód z dokumentu potwierdzający ten fakt, wprost przeciwnie z omawianego pisma Starosty M. wynikało, że nie było żadnych danych, aby F. D. regulował należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. W toku postępowania sądowego B. D. wnosił o zaliczenie mu do okresów ubezpieczenia, od których uzależnione jest prawo do emerytury rolniczej okresu odbywania służby wojskowej od dnia 25 października 1977 roku do dnia 15 października 1979 roku i przedstawił odpis książeczki wojskowej na potwierdzenie tego faktu. W związku z tym, iż ubezpieczony urodził się po dnia 31 grudnia 1948 roku okres ten na podstawie art. 20 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników nie podlega zaliczeniu w odniesieniu do ubezpieczonego.

Mając powyższe okoliczności na uwadze, Sąd Okręgowy uznał, że w świetle zebranego materiału dowodowego decyzja Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 24 listopada 2023 roku znak: (...) jest prawidłowa i na podstawie powołanych przepisów oraz art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. oddalił odwołanie B. D. od tej decyzji.

Następnie zaskarżoną decyzją z dnia 18 grudnia 2023 roku Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, działając na podstawie art. 33 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników ustalił ubezpieczonemu nadpłatę renty rolniczej za okres od dnia 31 marca 2020 roku do dnia 30 września 2023 roku i stwierdził, że ubezpieczony pobrał nienależnie świadczenie w łącznej kwocie 61 526,70 zł z powodu pobierania emerytury z ZUS. Jednocześnie organ rentowy stwierdził, że ubezpieczony był pouczony o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń i mimo zajścia tych okoliczności pobierał przesyłane świadczenia, dlatego zgodnie z art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w związku z art. 138 ustawy z 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. 2024, poz. 1631 tekst jednolity zwanej daje ustawą emerytalną) zobowiązany jest do zwrotu nadpłaconych świadczeń za okres od dnia 1 października 2020 roku do dnia 30 września 2023 roku w kwocie 53 239,32 zł wraz z odsetkami naliczonymi od dnia wydania decyzji w kwocie 9 312,97 zł, tj. łącznie kwoty 62 781,48 zł. Nadto organ rentowy stwierdził, że na podstawie art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych odstąpił od żądania od ubezpieczonego zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w kwocie 8 058,19 zł.

Zaskarżoną decyzją z dnia 18 grudnia 2023 roku Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, działając na podstawie art. 7 ust. 2 oraz art. 13 pkt 4 ustawy z dnia 9 stycznia 2020 roku o dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów (Dz.U. 2022 poz. 2575 tekst jednolity) ustalił ubezpieczonemu nadpłatę dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego wypłaconego za rok 2020, 2021, 2022 i 2023 oraz stwierdził, że ubezpieczony pobrał nienależnie świadczenia w łącznej kwocie 5 377,76 złotych z powodu pobierania emerytury z ZUS. Jednocześnie organ rentowy stwierdził, że ubezpieczony był pouczony o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń i mimo zajścia tych okoliczności pobierał przesyłane świadczenia, dlatego zgodnie z art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w związku z art. 138 emerytalna zobowiązany jest do zwrotu nadpłaconych świadczeń w kwocie 4 177,76 złotych. Nadto organ rentowy stwierdził, że na podstawie art. 138 ustawy emerytalnej odstąpił od żądania od ubezpieczonego zwrotu nienależnie pobranego dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego za rok 2020 w kwocie 1 200 złotych. Kolejną zaskarżoną decyzją z dnia 18 grudnia 2023roku Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, działając na podstawie art. 7 ust. 2 oraz art. 12 pkt 4 ustawy z dnia 26 maja 2023 roku o kolejnym dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów (Dz.U. 2023 poz. 1407) ustalił ubezpieczonemu nadpłatę kolejnego dodatkowego rocznego świadczenia pieniężnego wypłaconego za rok 2021, 2022 i 2023 oraz stwierdził, że ubezpieczony pobrał nienależnie świadczenia w łącznej kwocie 5 239,32 złotych z powodu pobierania emerytury z ZUS. Jednocześnie organ rentowy stwierdził, że ubezpieczony był pouczony o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń i mimo zajścia tych okoliczności pobierał przesyłane świadczenia, dlatego zgodnie z art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w związku z art. 138 ustawy emerytalnej zobowiązany jest do zwrotu nadpłaconych świadczeń w kwocie 5 239,32 złotych.

Rozważania dotyczące wymienionych trzech ostatnich zaskarżonych decyzji Sąd Okręgowy przedstawi łącznie, wskazując, iż ich rozpoznanie sprowadza się do rozstrzygnięcia kwestii, czy pobranie przez ubezpieczonego renty rolniczej i pochodnych od niej świadczeń w postaci dodatkowego rocznego świadczenia za lata 2020, 2021, 2022 i 2023 i kolejnego dodatkowego rocznego świadczenia należnego w latach 2021, 2022 i 2023, po nabyciu przez ubezpieczonego prawa do emerytury z ZUS i podjęcie jej wypłaty przez ten organ, należy uznać za pobranie przez ubezpieczonego nienależnych świadczeń czy też nie. Bezspornym uznał fakt, że na mocy decyzji z dnia 1 kwietnia 2020 roku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. B. D. od (...) uzyskał prawo do emerytury w powszechnym systemie emerytalnym. W ocenie Sądu, wbrew twierdzeniom ubezpieczonego otrzymując odpis decyzji z dnia 18 września 2018 roku znak: (...)o przyznaniu mu renty rolniczej bezterminowo, został on prawidłowo pouczony o obowiązku zawiadamiania rolniczego organu rentowego bez wezwania o okolicznościach mających wpływ na prawo do tego świadczenia lub jego wysokość. Wynikało to z pkt II i VI pouczenia do tej decyzji. Wyraźnie zostało sformułowane w pouczeniu, że do takich okoliczności należy przyznanie emerytury lub renty przez inny organ (pkt VI podpunkt 6). Dodać należy, że pierwsza decyzja o przyznaniu B. D. renty rolniczej z 12 października 2015 roku znak: (...) (k. 44-46), jak również kolejne decyzje dotyczące ponownego ustalenia prawa do renty lub ustalenia jej wysokości -łącznie co najmniej siedem też zawierały tego rodzaju pouczenie. Zdaniem Sądu B. D. miał pełną świadomość, że otrzymując prawo do emerytury z ZUS winien niezwłocznie o tym poinformować KRUS. Nie zawiadamiając o tym odpowiedniej jednostki KRUS (wypłacającej mu rentę rolniczą) działał w złej wierze. Na marginesie zauważyć należ, że wypełniając wniosek o przyznanie mu emerytury z ZUS również zataił, że ma już przyznane świadczenie rentowe z KRUS.

Zgodnie z art. 138 ust. 1 i 2 pkt 1 ustawy emerytalnej w zw. z art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu, a za nienależnie pobrane świadczenia uważa się m. in. świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Jak stanowi art. 33 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w razie zbiegu prawa do emerytury lub renty przysługującej na podstawie ustawy z prawem do emerytury lub renty z innego ubezpieczenia społecznego, uprawnionemu wypłaca się jedno wybrane przez niego świadczenie, z zastrzeżeniem ust. 4, który nie miał zastosowania do ubezpieczonego. B. D. nie wskazał, które ze świadczeń ma być mu wypłacane, bo zataił fakt, że przysługują mu dwa świadczenia, ale organ rentowy wydający zaskarżoną decyzję słusznie uznał, że wypłacie winna podlegać emerytura z ZUS, bo jest ona dla ubezpieczonego korzystniejsza. Jedynie na marginesie dodać należ, że art. 33 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu rolników nie ma zastosowania wobec ubezpieczonego, ponieważ pobierana przez niego renta rolnicza i emerytura pracownicza nie jest żadnym z wymienionych tam rodzajów świadczeń.

W ocenie Sądu pierwszej instancji organ rentowy zasadnie przyjął, iż kwoty wypłacone ubezpieczonemu B. D. tytułem dodatkowych rocznych świadczeń pieniężnych w 2020 roku, w 2021 roku, w 2022 roku i w 2023 roku w styczniu 2021 roku przyznanych na podstawie ustawy z dnia 9 stycznia 2020 roku o dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów (op. cit.), a także ustawy z dnia 21 stycznia 2021 roku o kolejnym w 2021 roku dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów (op. cit.), ustawy z dnia 26 maja 2022 roku o kolejnym w 2022 roku dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów (op. cit.), oraz ustawy z dnia 26 maja 2023 roku o kolejnym w 2023 roku dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów (op.cit.) Świadczenia te były świadczeniami pochodnymi od renty rolniczej z tytułu niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym. Skoro ubezpieczony w związku uzyskaniem prawa do emerytury w powszechnym systemie emerytalnym utracił prawo do wypłaty renty rolniczej, to również pochodnych od niej świadczeń. Jak już wspomniano powyżej ubezpieczony był prawidłowo pouczony o obowiązku poinformowania rolniczego organu rentowego o okolicznościach mających wpływ na jego prawo do wypłaty renty rolniczej, w tym wprost o fakcie przyznania emerytury lub renty przez inny organ, to zarówno renta rolnicza, jak i dodatkowe roczne świadczenia pieniężne pobrane z Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego po dniu 1 kwietnia 2020 roku były świadczeniami nienależnymi. Dodać należy, iż zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 9 stycznia 2020 roku o dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów ( op. cit) w razie zbiegu prawa do więcej niż jednego dodatkowego świadczenia pieniężnego, osobie uprawnionej przysługuje jedno dodatkowe roczne świadczenie pieniężne, a w 2020 roku ubezpieczony takie świadczenie otrzymał z ZUS jako pochodną od emerytury pracowniczej. Na decyzji wydanej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. widniało pouczenie, że tego rodzaju świadczeń przysługuje tylko raz. Decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w tym przedmiocie pochodzi z dnia 1 kwietnia 2020 roku, a decyzja Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 20 kwietnia 2020 roku, co dodatkowo przemawia za tym, że ubezpieczony miał wiedzę, iż osobie uprawnionej przysługuje tylko jedno roczne dodatkowe świadczenie pieniężne.

Reasumując powyższe rozważania, w ocenie Sądu pierwszej instancji B. D. został prawidłowo, kilkukrotnie pouczony przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to nienależnie pobierał wypłacaną mu rentę rolniczą i pochodne od niej dodatkowe świadczenia roczne. Mimo przyznanej i otrzymanej emerytury pracowniczej, a zatem wszystkie zaskarżone decyzje dotyczące obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń były prawidłowe.

Mając na uwadze powyższe okoliczności, na podstawie powołanych przepisów i art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy orzekł, jak w wyroku w pkt II.

Apelację od powyższego wyroku wniósł ubezpieczony. Zaskarżając wyrok Sądu pierwszej instancji w całości, apelant podniósł następujące zarzuty:

w zakresie dotyczącym trzech decyzji z dnia 18 grudnia 2023 r., znak (...):

1)  błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że wnioskodawca był należycie pouczony o okolicznościach powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń, podczas gdy w treści poszczególnych decyzji nie doszło do realizacji tego obowiązku przez organ rentowy w sposób należyty, a wskutek powyższego zarzucam błędne przyjęcie, że zachodzą podstawy do uznania, że wypłacone wnioskodawcy świadczenia zostały pobrane nienależnie i podlegają zwrotowi;

1)  art. 138 ust. 1 i 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników poprzez błędne przyjęcie, że świadczenia wskazane w zaskarżonej decyzji zostały pobrane nienależnie i zachodzi podstawa do ich zwrotu, w sytuacji gdy nie zostały spełnione ku temu odpowiednie przesłanki, wskazane szczegółowo w uzasadnieniu odwołania;

w zakresie decyzji z dnia 24 listopada 2023 r. zarzucił:

1) naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dowolne przyjęcie, że zaskarżoną decyzję doręczono w okresie 2-3 tygodni od daty jej wydania, podczas gdy organ rentowy nie wykazał tej okoliczności, a ustalenie faktyczne Sądu jest wadliwe i skutkuje bezpodstawnym odrzuceniem odwołania;

2) naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dowolne przyjęcie, że wskutek utrudnień w udowodnieniu opłacania za wnioskodawcę składek jako domownika przez jego ojca (będącego rolnikiem), zachodzi podstawa do obciążenia ubezpieczonego konsekwencjami ewentualnego niewykonania obowiązków przez rolnika, podczas gdy okoliczności sprawy wskazują na fakt wykonywania prac rolniczych uzasadniających doliczenie okresu wskazanego w odwołaniu do rolniczego stażu ubezpieczeniowego, czego następstwem winno być ustalenie prawa do emerytury rolniczej.

Mając powyższe na uwadze wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w całości oraz poprzedzających go wszystkich decyzji i orzeczenie zgodnie z żądaniami wskazanymi w poszczególnych odwołaniach.

Pozwany nie złożył odpowiedzi na apelację.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja ubezpieczonego okazała się nieuzasadniona, a rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji prawidłowe. Sąd Okręgowy właściwie przeprowadził postępowanie dowodowe, w żaden sposób nie uchybiając przepisom prawa procesowego, dokonał trafnej oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego i w konsekwencji prawidłowo ustalił stan faktyczny sprawy, wydając trafne rozstrzygniecie w oparciu o należycie zastosowane przepisy prawa.

Spór w toku postępowania apelacyjnego, zgodnie z zakresem wniesionej apelacji, sprowadzał się do dwóch zasadniczych zagadnień: prawa wnioskodawcy do emerytury rolniczej oraz obowiązku zwrotu pobranych przez ubezpieczonego świadczeń: rolniczej renty oraz dodatkowych świadczeń pieniężnych i kolejnych dodatkowych świadczeń pieniężnych jako nienależenie pobranych.

W pierwszej kolejności należy poddać analizie zasadność zarzutów sformułowanych w zakresie rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji co do odwołania od decyzji z dnia 24 listopada 2023 roku, którą pozwany odmówił wnioskodawcy prawa do emerytury rolniczej wobec niespełnienia przesłanki stażu ubezpieczonego wymaganego art. 19 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Argumenty apelanta kwestionujące zasadność orzeczenia o odrzuceniu odwołania od powołanej decyzji nie mają żadnego odniesienia do zapadłego orzeczenia Sądu Okręgowego. Sąd ten rozpoznał odwołanie wnioskodawcy w tym zakresie merytoryczne czemu dał wyraz w wyroku w pkt II. Natomiast co do merirum rozstrzygnięcia należy przypomnieć, iż zgodnie z art. 19 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników wnioskodawca dla realizacji prawa do emerytury rolniczej musi udowodnić okres 25 lat podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Do okresu tego ustawodawca, dla urodzonych po dniu 1 stycznia 1949 roku zalicza, zgodnie z art. 20 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy pozwala na uwzględnienie okresów podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników indywidualnych i członków ich rodzin w latach 1983-1990 oraz prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w gospodarstwie rolnym, po ukończeniu 16. roku życia, przed dniem 1 stycznia 1983 roku. Nie jest sporne, iż pozwany uwzględnił wnioskodawcy okresy pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16. roku życia do dnia 31 grudnia 1982 roku, z wyłączeniem okresu służby wojskowej, a także okres podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu od dnia 1 kwietnia 2001 roku do dnia 12 października 2015 roku, co stanowi 24 lata 3 miesiące i 22 dni. Susznie Sąd pierwszej instancji uznał, iż sporny okres przypada zatem po dniu 1 stycznia 1983 roku do dnia 8 lipca 1987 roku (daty wskazanej przez ubezpieczonego). W tym czasie, co należy przypomnieć wnioskodawca w styczniu i lutym 1983 roku podlegał ubezpieczeniu społecznemu jako pracownik z tytułu zatrudnienia w (...) w W., a następnie od dnia 26 maja 1983 roku - z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, opłacając od dnia 1 czerwca 1983 roku składki na ubezpieczenie powszechne aż do 2001 roku. Te fakty są niesporne. Dodatkowo należy wskazać, iż wnioskodawca przeprowadził się po zawarciu w dniu (...)związku małżeńskiego do S. (k.1, k. 135 akt (...)). Głównym źródłem utrzymania ubezpieczonego w tym czasie była jego praca zawodowa, a następnie prowadzona przez niego działalność gospodarcza. Jak zeznał bowiem ubezpieczony dojeżdżał do rodziców i pomagał im, w stosunkowo niedużym 5 ha gospodarstwie rolnym o produkcji rolno –zwierzęcej, otrzymując za to jajka i kury (zeznania k.122v). Należy zatem uznać, iż wnioskodawca nie tylko, iż nie wykazał faktu opłacenia składek na ubezpieczenie społeczne rolników w okresie o jakim stanowi art. 20 ust. 1 pkt 2 ustawy, ale nie spełniał przesłanek stanowiących podstawę do opłacenia tych składek. Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników w art. 2 pkt 2 defilowała pojęcie domownika stanowiąc, iż za domownika uważa się członków rodziny rolnika i inne osoby pracujące w gospodarstwie rolnym, jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z rolnikiem, ukończyły 16 lat, nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia na podstawie innych przepisów, a ponadto praca w gospodarstwie rolnym stanowi ich główne źródło utrzymania. Mając na uwadze powyżej wskazane fakty nie można uznać, iż wnioskodawca spełniał, w rozumieniu ustawy z 1982 roku, przesłanki konieczne do podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników jako domownik bowiem nie prowadził z nim gospodarstwa domowego i praca w gospodarstwie rolnym nie była jego głównym źródłem utrzymania. Należy także dostrzec, iż do okresów podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników koniecznych do ustalenia prawa do emerytury wlicza się, zgodnie z art. 6 pkt 14 w zw. z art. 20 ust. 1 pkt 12 ustawy okresy faktycznego opłacenia składek na to ubezpieczenie społeczne. Zasadą obowiązującą przy kwalifikowaniu określonego czasu jako okresu podlegania danemu rodzajowi ubezpieczenia społecznego jest, iż za okres rolniczego ubezpieczenia społecznego może zostać uznany wyłącznie ten okres, za który opłacono składki na to ubezpieczenie (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2008 roku, sygn. akt I UK 346/07; z dnia 21 lutego 2012 roku, I UK 304/11 OSNP 2013/3-4/39). Wnioskodawca takimi zaś okresami się nie legitymuje ponad rozmiar przyjęty przez pozwanego.

W zakresie drugiego w zarysowanych na wstępie problemów apelant podniósł zarzuty zarówno naruszenia prawa materialnego, jak i procesowego. W tym miejscu należy zauważyć, że prawidłowość zastosowania lub wykładni prawa materialnego może być właściwie oceniona jedynie na kanwie niewadliwie ustalonej podstawy faktycznej rozstrzygnięcia. Skuteczne zatem zgłoszenie zarzutu dotyczącego naruszenia prawa materialnego wchodzi zasadniczo w rachubę tylko wtedy, gdy ustalony przez sąd pierwszej instancji stan faktyczny, będący podstawą zaskarżonego wyroku, nie budzi zastrzeżeń (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 15 maja 2009 roku, II CSK 708/08 i z dnia 27 czerwca 2013 roku, III CSK 270/12, LEX nr 1360254). W pierwszej kolejności należy więc się odnieść do przedstawionego w apelacji zarzutu naruszenia błędu w ustaleniach faktycznych polegającego na nienależytym pouczeniu ubezpieczonego co do zasad powodujących ustanie lub zwieszenie prawa do świadczeń i obowiązku ich zwrotu jako nienależnie pobranych. A zatem należy dokonać oceny, czy ubezpieczony został prawidłowo pouczony przez organ rentowy o obowiązku zawiadomienia KRUS o uzyskaniu prawa do emerytury w systemie powszechnym, czy miał świadomość konieczności takiego zawiadomienia, a także czy w złej wierze pobrał nieprzysługujące mu świadczenia. Przypomnieć trzeba, iż Prezesa KRUS ustalił wnioskodawcy decyzją z dnia 12 października 2015 roku prawo do rolniczej renty z tytułu niezdolności do pracy, zgodnie z wnioskiem z dnia 19 sierpnia 2015 roku. Decyzja zawiera jasne, jednoznaczne pouczenie i wbrew twierdzeniom apelanta, sporządzone zostały w szacie graficznej czytelnej i wyraźnej. I tak już w pkt II pouczenia zawartego w decyzji o ustaleniu prawa do renty rolniczej z dnia 12 października 2015 roku KRUS poinformował świadczeniobiorcę, iż w razie zajścia okoliczności mających wpływ na wstrzymanie wypłaty świadczenia powinien wstrzymać się od ich pobierania, zaś w pkt IV pouczenia organ rentowy pouczył wnioskodawcę o obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń oraz o okolicznościach uzasadniających uznanie świadczenie za nienależnie pobranego. Jednocześnie w pkt VI ppkt 6 pouczenia nałożony został na świadczeniobiorcę obowiązek zawiadomienia Kasy wypłacającą świadczenie w terminie 14 dni „o przyznaniu emerytury lub renty przez inny organ rentowy”. Pouczenie tej samej treści zwierają wszystkie kolejne decyzje o ponownym ustaleniu wysokości renty, co trafnie podkreślił Sąd Okręgowy. Zatem ustalenie Sądu pierwszej instancji, że w decyzjach przyznających i ponownie ustalających wysokość świadczenia rentowego organ rentowy zamieścił prawidłowe i wystarczające pouczenia jest trafne i oparte na dowodach z dokumentów zawartych w aktach KRUS. Także kolejne decyzje przyznające dodatkowe roczne świadczenie pieniężne i kolejne dodatkowe roczne świadczenie pieniężne zawierają pouczenia, iż dodatkowe świadczenia przysługują osobie uprawnionej do renty lub emerytury , a osobie uprawnionej do kilku świadczeń emerytalno – rentowych przysługuje tylko jedno świadczenie pieniężne, a osoba która nienależnie pobrała takie świadczenie jest zobowiązana do jego zwrotu. Wnioskodawca natomiast jak wynika z akt ZUS pobierał te świadczenia wraz z emerytura powszechną. Wszystkie zamieszczone w decyzjach pozwanego pouczenia są jasne i precyzyjne, posługują się zrozumiałym językiem dla osoby z zawodowym wykształceniem. Ubezpieczony ukończył technikum na podbudowie szkoły zasadniczej, pracował zawodowo jako mechanik napraw pojazdów samochodowych, kierowca . Należy, oceniając obiektywnie uznać, iż opanował, co najmniej w podstawowym zakresie umiejętność czytania ze zrozumieniem. Pouczenia operują językiem, pojęciami jednoznacznymi i w pełni zrozumiałymi. Należy także zauważyć, iż fakt ewentualnego ubiegania się o świadczenia emerytalne w ZUS miał znaczenie dla rolniczego organu rentowego bowiem wnioskodawca złożył stosowne oświadczenie w dniu 19 sierpnia 2015 roku, iż nie ubiegał się o świadczenia w ZUS. Na marginesie należy zauważyć, że nie sposób uznać, iż ubezpieczony nie miał świadomości obowiązku poinformowania organu rentowego o uzyskaniu świadczenia emerytalnego w ZUS, skoro nie tylko, iż decyzje pozwanego zawierały stosowne pouczenia, ale także w czasie składania wniosku przez ubezpieczonego o emeryturę w ZUS wnioskodawca nie wskazał faktu, iż jest uprawniony do rolniczej renty, mimo, iż stosowne zapytanie zawarte było we wniosku jaki ubezpieczony składał domagając się ustalenia emerytury w systemie powszechnym, a decyzja ZUS z dnia 1 kwietnia 2020 roku zawiera analogiczne pouczenia o obowiązku zawiadomienia przez emeryta o pobieraniu świadczenia emerytury lub renty z innego systemu zabezpieczenia społecznego celem weryfikacji okoliczności uzasadniających zawieszenie wypłaty świadczenia.

Z tych wszystkich względów zarzut błędu w ustaleniach faktycznych nie mógł być uznany za trafny. Zasadniczo wnioskodawca nie kwestionował wyżej przywołanych faktów, tj. iż otrzymał decyzję o ustaleniu prawa do rolniczej renty wraz z pouczeniem od pozwanego, ale starał się oceniać te fakty odmiennie niż uczynił do Sąd Okręgowy przez pryzmat zasad art. 138 ust. 1 i 2 pkt 1 ustawy emerytalnej w zw. z art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Sąd pierwszej instancji prawidłowo odkodował zakres normatywny art. 138 ust. 1 i art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej, słusznie wskazując, iż treść trzech skarżonych decyzji pozwala na stwierdzenie, że podstawą prawną żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia był przepis art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej w zw. z art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. W świetle powołanego przepisu art. 138 ust. 2 pkt 1 warunkiem żądania zwrotu świadczenia jest ustalenie, że po pierwsze, zostało ono wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do niego albo wstrzymanie wypłaty tego świadczenia w całości lub części. Po wtóre, osoba, która pobrała to świadczenie była pouczona o braku prawa do jego pobierania, przy czym wiedza świadczeniobiorcy o braku prawa do pobierania świadczenia w całości lub części ma wynikać z pouczenia organu rentowego. Analiza treści decyzji ustalających prawo do renty rolniczej i kolejnych o ponownym ustaleniu wysokości renty rolniczej nie pozostawia wątpliwości, że pozwany organ rentowy pouczył ubezpieczonego, iż w celu ustalenia, czy nie zachodzą okoliczności powodujące zawieszenie wypłaty renty lub zmniejszenie jej wysokości jest on zobowiązany powiadomić jednostkę organizacyjną KRUS m.in. ustaleniu emerytury, renty przez inny organ rentowy a takim jest oczywiście ZUS. Sąd Apelacyjny podziela utrwalony w orzecznictwie pogląd, który także powołał Sąd pierwszej instancji, że zwrot: "osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania", o którym mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej, nie może być rozumiany dosłownie. W powołanym przepisie chodzi o klasyczne pouczenie, w którym organ rentowy informuje ubezpieczonego, że utraci prawo do świadczenia albo jego wypłaty w całości lub części, gdy wystąpią okoliczności, które zgodnie z przepisami prawa spowodują utratę tego prawa. Pouczenie to nie może odnosić się indywidualnie do pobierającego świadczenia, gdyż nie da się przewidzieć, które z okoliczności wskazanych w licznych przepisach wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy. Za wystarczające dla wypełnienia przesłanki pouczenia o okolicznościach, których wystąpienie powoduje brak prawa do świadczenia, można uznać przytoczenie przepisów określających te okoliczności, jeżeli jest ono na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony mógł je odnieść do własnej sytuacji. Pouczenie może więc polegać na przytoczeniu przepisów określających te okoliczności. Zważywszy na funkcję, jaką pouczenie odgrywa w normatywnej konstrukcji nienależnie pobranego świadczenia, warunkiem uznania, że ubezpieczony pobrał takie nienależne świadczenie jest ustalenie przez sąd, iż pobierający świadczenia wiedział (został pouczony) o braku prawa do ich pobierania (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 14 marca 2006 roku, I UK 161/05, OSNP 2007, nr 5-6, poz. 78; z dnia 4 września 2007 roku, I UK 90/07, OSNP 2008, nr 19-20, poz. 301; z dnia 10 czerwca 2008 roku, I UK 394/07, LEX nr 494135; z dnia 12 sierpnia 2009 roku, II BU 9/09, LEX nr 532127; z dnia 25 czerwca 2010 roku, II UK 66/10, LEX nr 619642; z dnia 3 lutego 2016 roku, I UK 63/15, LEX nr 2050672; z dnia 31 stycznia 2019 roku, III UK 22/18, LEX nr 2617382; postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2021 roku III USK 81/21 LEX nr 3268805; z dnia 25 sierpnia 2002 roku III USK 491/21 LEX nr 3411757).

Zgromadzony w sprawie niniejszej materiał dowodowy pozwala na stwierdzenie, że ubezpieczony został prawidłowo pouczony o okolicznościach, których wystąpienie w czasie pobierania świadczenia powoduje utratę prawa do świadczenia lub prawa do jego wypłaty w całości lub części. Stosowne pouczenie odpowiadające ww. warunkom zostało zamieszczone na odwrocie decyzji organu rentowego z dnia 12 października 2015 roku przyznającej prawo do renty rolniczej, jak również w kolejnych decyzjach pozwanego, wskazanych trafnie przez Sąd pierwszej instancji. Pouczenie to w dostatecznie jasny i precyzyjny sposób wskazywało jakie okoliczności powodują ustanie, zawieszenie świadczenia rentowego. Stworzenie ubezpieczonemu możliwości zapoznania się z pouczeniem, co nastąpiło poprzez doręczenie decyzji zawierającej pouczenie opisane wyżej jest tożsame z zapoznaniem się z tym pouczeniem. Trafnie Sąd Okręgowy podniósł, że cechą nienależnie pobranego świadczenia w rozumieniu art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej jest świadomość (zła wiara) świadczeniobiorcy co do nieprzysługiwania świadczenia w całości lub części od początku, tj. od przyznania prawa do świadczenia albo w następstwie później zaszłych zdarzeń. O istnieniu tej świadomości przesądza dokonanie przez organ rentowy pouczenia świadczeniobiorcy o okolicznościach ustania lub zawieszenia prawa do świadczenia albo wstrzymania wypłaty świadczenia. Należy podkreślić, że niezapoznanie się przez świadczeniobiorcę z doręczonym mu pouczeniem albo błędne zrozumienie pouczenia obciąża osobę pobierającą świadczenie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2010 roku, II UK 149/10, LEX nr 786385).

Końcowo należy także podkreślić, iż organ rentowy określając kwoty do zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń nie wyszedł poza granice stanowione art. 138 ust. 4 ustawy emerytalnej w zw. z art. 52 ust.2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, obejmując obowiązkiem zwrotu tylko okres 3 lat od ostatniej wypłaty (pobrania) nienależnego świadczenia (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2012 roku III UZP 1/12 OSNP 2012/23-24/290, postanowienie z dnia 27 kwietnia 2023 roku III USK 144/22 LEX nr 3594042).

Natomiast podnoszone przez apelanta okoliczności związane z wysokością łącznej kwoty do zwrotu orzeczonej zaskarżonymi decyzjami w zestawieniu z możliwościami zarobkowymi wnioskodawcy leżą poza zakresem kognicji Sądu w niniejszej sprawie. Dopóki bowiem ubezpieczony kwestionuje fakt nienależnego pobrania świadczeń, dopóty nie ma podstaw do zastosowania przepisu art. 138 ust. 6 ustawy emerytalnej w zw. z art. 52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Dopiero po uprawomocnieniu się decyzji ustalającej obowiązek zwrotu świadczenia organ rentowy będzie mógł rozważyć odstąpienie od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń, o ile z wnioskiem takim wystąpi ubezpieczony, który wskaże okoliczności uzasadniające jego zdaniem odstąpienie od żądania zwrotu kwot pobranych świadczeń w całości lub w części. Sąd rozpoznający odwołanie od decyzji uznającej świadczenia za pobrane nienależnie nie ma zatem nie tylko obowiązku, ale i uprawnienia do badania kwestii odstąpienia od żądania zwrotu tych kwot w myśl art. 138 ust. 6 ustawy emerytalnej. (wyroki: Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 2011 roku, I UK 39/11 LEX nr 1043985; Sądu Apelacyjnego w Lubinie z dnia 18 stycznia 2023 roku III AUa 383/22 LEX nr 3487895).

Mając to wszystko na uwadze, zarzut naruszenia przepisów prawa materialnego, a mianowicie art. 138 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej w zw. z art.52 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników należy uznać za niezasadny.

Zaskarżony wyrok odpowiada prawu. Zarzuty apelacyjne wnioskodawcy nie znajdują zatem uzasadnienia, a stanowią jedynie polemikę z prawidłowymi ustalenia Sądu Okręgowego i w ocenie Sądu Apelacyjnego w żadnej mierze nie podważyły prawidłowego rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji.

Mając na uwadze powyższe w konsekwencji przedstawionej oceny prawnej, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację.

Iwona Jawor-Piszcz